आजको एक्काइसौँ शताब्दीसम्म आइपुग्दा विकासका नाममा आमूल परिवर्तन भएको कुरामा विवाद छैन तर अहिलेको उन्नति नै विकल्परहित हो त भन्ने कुरामा चाहिं विवाद हुन सक्छ । मानिसले चाहेको दीगो बिकास, उन्नत जीवनस्तर र शान्ति हो । ती उपलब्धिलाई नै संकटमा पार्ने गरि देखिएका पर्यावरण, आर्थिक असमानता र खाध्य बस्तुको अभाव जस्ता चुनौतीहरु चाहिं चिन्ताको बिषय हुन । जमीन सकिएको छ, पानीका मुहानहरु सुकेका छन्, वातावरण प्रदूषित छ, कृषि संकटमा छ । खाने कुराको उत्पादन कसरि निरन्तर राख्न सकिन्छ भनेर गम्भिर बहस भएका छन् । भौतिक उन्नतिले मात्रै दीगो बिकास, मानविय उन्नत जीवनस्तर र शान्ति कायम रहन सक्दैन भन्नेकुरा अहिले आएर खडकिन थालेको छ । जति बिकासको बखानो गरे पनि विश्वमा एक छाक टार्न नसक्ने जनसंख्याको आकार आधाभन्दा धेरै छ । तिनीहरुको पहुँचसम्म विकासको प्रतिफललाई निर्वाध रुपमा पुर्र्याउने प्रयास सफल देखिएनन । यहि आवश्यकताले आर्थिक मान्यता र बिकासको अवधारणमा परिवर्तनको महसुस सार्वजनिक हुन थालेका छन् । विधाका हिसावले अर्थाशास्त्र सिमित साधन श्रोतलाई असिमित मानविय इच्छा आकांक्षा पुरा गराउने शास्त्रका रुपमा हेरिन्छ । उल्लेखित चुनौतीहरुलाई मध्यनजर राखेर हेर्दा अर्थशास्त्र असफल विधा हो वा अर्थशास्त्रीहरूले आफ्नो बिषयगत धारणा र दायराभन्दा बाहिर अन्यत्रै मोह राख्दा यस्तो भएको हो वा नीतिगत कमजोरी हुन ! विश्वमा ब्याप्त गरिवी, पर्यावरण र आर्थिक असमानता जस्ता चुनौतीले अर्थशास्त्रमाथि नैतिक प्रश्न तेर्सिएका छन र त्यस्ता चुनौतिको सामना गर्नुपर्ने जिम्मेवारी पनि थपिएको छ । मुलत: विकासलाई भौतिक पदार्थ र नाफा वृद्धिसँग निकट राखेर सिर्जित समस्याहरुको सर्वमान्य समाधान दिन स्वयम पूंजिवाद सफल हुन सक्ला, भन्ने कुरा भावी बहस र बिषयको गम्भीरता भित्र पर्दछ ।
चुनौती
बिकराल समस्याका बारेमा नोवेल पुरस्कारले सम्मानित प्रसिद्ध जोसेफ स्टिग्लिट्जले आफ्नो पुस्तक ग्लोबलाइजेशन एण्ड डिस्कण्टेण्टमा लेखेका छन, विश्वव्यापीकरणको मान्यता राम्रो हो तर त्यसमा केहि मुलुकको स्वार्थ पुरा गराउने सिलसिलामा असान्दर्भिक सूचीहरु थपिएकोले नराम्रा परिणामहरु पनि देखिएका छन, त्यसको ब्यापक सुधार जरुरि छ । स्टिग्लिट्जले अगाडि भनेका छन ‘राज्यले विगतमा नगर्नु पर्ने कुराहरु गरेको र गर्नै पर्ने कुराहरु नगरेकोले समस्याहरु थपिदै गएका हुन । अर्थात, हिजो राज्यले जे गर्र्यो र जे गरेन त्यसैको परिणाम हुन आजका चुनौतिहरु । उनको भनाइ अनुसार जे जस्ता आर्थिक र पर्यावरणीय संकट देखिएका छन् ती सबै राज्य सिर्जित समस्या हुन । त्यसका लागि राज्य जिम्म्वेवार छ ।’ किनभने शहरी गरिवी बढनुमा शहर विस्तार गर्ने राज्यको हचुवा नीति दोषी हुन्छ । स्टिग्लिट्जले भने अनुसार “अहिलेको व्यवस्थाबाट फाइदा लिईरहेको समुदाय बलियो छ र उसको हात र साथबाट बिकासको प्रतिफल गरिवको हातमा पुर्र्याउन लक्षित गरियो भने त्यो समुदाय – एडम स्मिथको भनाइमा अदृश्य हात (Invisible hand) ले – राज्यलाई नै चुनौती दिन शुरु गर्दछ ।
(यो लेख बिकास संचार (असार २३, २०७६ – सोमवार तदनुसार ०८/०७/२०१९ मा प्रकाशित छ र यसलाई सीमान्तमा संकलन गरिएको छ)
सम्बन्धित बिचार-बिश्लेषण
- सम्झनामा प्रेमसिंह धामी : ‘काठमाडौंलाई किन दुख्दैन कालापानी ?’
- दशैं, वेलायत र विस्तारित नेपाली संस्कृति
- गीतसँग जोडिएका प्रसङ्ग
- कोरोनासँग हारेको मानव निर्मित विकासको चमत्कार
- बैदेशिक रोजगारीः राज्यले लुकाएको तथ्य
- नेपालले नचाहेको स्तर वृद्धि किन र कसकालागि
- विश्व व्यवस्थाको संरचना र नेपालको अस्थीरता – देशसञ्चार
- विद्धुतीय गाडीमात्रै समस्याको समाधान होइन!
- एनआरएनको प्राथमिकतामा नेपालीको सडक सुरक्षा किन परेन ! – परदेशी . PARADESHI
- घरको अवधारणा : जाडोमा न्यानो र गर्मीमा सितल
- संकटमा पेरिस सम्झौता: अनुत्तरदायी निर्णय वा बार्गेनिङ्ग!
- दिगो बिकास लक्ष : विपनामा नभेटिने सपनाको स्वर्ग
हालैका पोष्टहरु
जगदीश वाग्लेका लेखहरु
कसले कसलाई लगानी गरेको छः धनीले गरिवलाई कि गरिवले धनीलाई ?
सन्दर्भः कोप-२६ सम्मेलन जलवायु परिवर्तनबाट हुने मानवीय क्षतिलाई रोक्ने त सबैले भनेकै छन् तर त्यसकालागि आवश्यक पर्ने लगानीको श्रोत कसरी जुटाउने, कसले लगानी गर्ने भन्ने विषयमा आएर विषय अडकिने गरेको छ। वायुमण्डललाई जसले धेरै प्रदुषित पारिरहेको छ तिनिहरू नै जलवायु परिवर्तनका कारण हुन् र त्यसको नकारात्मक असरलाई रोक्ने दायित्व पनि तिनिहरू कै हुनआउँछ भन्ने सवालमा … Continue reading कसले कसलाई लगानी गरेको छः धनीले गरिवलाई कि गरिवले धनीलाई ?
कोप-२६ सम्मेलनः प्रभावमा पारिएकाहरू निर्णयको केन्द्रमा हुनुपर्छ
कन्फरेन्स अफ पार्टीसीपेन्टस (कोप) को छव्वीसौं मिटीङ (कोप-२६) संयुक्त अधिराज्यको स्कटल्याण्डमा जारी छ। गत ३१ नोभेम्वरदेखि सुरू भएको यो सम्मेलनको मुख्य मुद्दा जलवायू परिवर्तन हो। खासगरी ‘पेरिस संझौता-२०१५’ ले लिएका निर्णयहरूलाई सहभागी राष्ट्रहरूले कार्यान्वयनमा कसरी लैजाने तयारी, प्रतिवद्धता जारी गर्नेछन भनेर सम्मेलनले हेर्ने छ; भनिएको छ। सहभागी राष्ट्रले सम्मेलनमा पेश गर्ने नेसनल्ली डीटरमाइन्ड कन्ट्रिव्युसन (एनडीसी) … Continue reading कोप-२६ सम्मेलनः प्रभावमा पारिएकाहरू निर्णयको केन्द्रमा हुनुपर्छ
सम्झनामा प्रेमसिंह धामी : ‘काठमाडौंलाई किन दुख्दैन कालापानी ?’
प्रेमसिंह धामीको निधन भएको २३ वर्ष (जन्म : २००९।०५।२९ : मृत्यु २०५४।०५।२७) भइसकेको छ । यसबीचमा महाकालीमा धैरै पनी बगिसकेको छ । उहाँले उठाएका लिम्पियाधुरा, लिपुलेक र कालापानीको मुद्दाले निकास पाउनुको सट्टा अतिक्रमणको गति अझ बढ्ने क्रममा छ ।लिम्पियाधुरा क्षेत्रलाई भारतले आफ्नो नक्सामा समावेश गर्नुका साथै लिपुलेकसम्मको सडक उद्… प्रेमसिंह धामीको निधन भएको २३ वर्ष … Continue reading सम्झनामा प्रेमसिंह धामी : ‘काठमाडौंलाई किन दुख्दैन कालापानी ?’
दशैं, वेलायत र विस्तारित नेपाली संस्कृति
जगदीश वाग्ले स्वदेशभित्र दशैंको विविधताले सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक र राजनीतिक महत्वमा जे जसरी आकार फैलाउँदै गएको छ त्यसको प्रभाव विदेशिएका नेपालीहरूसँगै विश्वभर पनि देखिन थालेको छ। दशै झल्काउने राता टीका, जमरा, मठ-मन्दीर, पूजाआजाका कार्यक्रम व्यक्तिगत (पारिवारिक) र सामुदायीक स्वरूपमै विश्वभर देखिनु नेपाली संस्कृति बलियो हुँदै गएको संकेत हो। परदेशमा अवसरकालागि विदेशीएका असी लाखभन्दा धेरै नेपालीहरू … Continue reading दशैं, वेलायत र विस्तारित नेपाली संस्कृति
गीतसँग जोडिएका प्रसङ्ग
– जगदीश वाग्ले संगितको धुनले कसलाई लट्ठ नपार्ला र! तलबको थोरै आम्दानी बचाएर विद्यार्थी जिवनमा भर्खर खुलेको नेपालको आधुनिक भटभटेनी सुपर मार्केटबाट किनेको सोनी वाकमेनमा रातैभरी गीत सुनेको अहिल्यै हो जस्तो लाग्छ। अहिले पनि फुर्सदका बेला गीतसँग भुल्ने मन बाहिरिएको छैन। त्यसमध्ये नारायण गोपालका प्रायः सबै, एकोनको ‘आइ वान्ट टु मेक लभ राइट … Continue reading गीतसँग जोडिएका प्रसङ्ग
कोरोनासँग हारेको मानव निर्मित विकासको चमत्कार
– जगदीश वाग्ले विश्वलाई नै नजिकको घर मानिआएको ग्लोबलाइजेसन र जोडिएको विकासलाई यतिखेर कोरोना जस्तो शुक्ष्म जिवले पुरै नियन्त्रणमा लिएर अहिलेसम्म भएका विसंगतिको पर्दाफास गरिदिएको छ। प्रश्न उठेको छ कि विकास कसकालागि हो र कस्तो हुनुपर्छ? सत्य के हो भने मानिस विकासको परिकल्पनाकार, अन्वेषक र निर्माणकर्ता पनि हो तर मानिसले आफ्नै वंश, सन्ततिलाई जोखिममा … Continue reading कोरोनासँग हारेको मानव निर्मित विकासको चमत्कार
वेलायतमा गोर्खा भेटेरानहरूको भोक हडतालः समान अधिकार पहिलो शर्त
प्रजातान्त्रिक मुलुकले गरेको यस्तो असमानताका बिरूद्धमा गोर्खा भेटरानहरूले विभिन्न कार्यक्रमसहित आवाज उठाउँदै आएका हुन्। उनीहरूको जायज मागलाई सम्बोधन गर्न वेलायत र नेपाल सरकारलाई दवाव सिर्जना हुँदै गएको छ। बृटिस आर्मीमा कार्यरत नेपाली गोर्खा भेटेरानहरूलेहरूले अहिले भोक हडताल शुरु गरेका छन्। उनिहरूले १७ दिन अघि वेलायतको प्रधानमन्त्रि कार्यालय ‘१०-डाउनिङ्ग स्ट्रीट’ अगाडी समान अधिकारकालागि शुरू गरेको रिले … Continue reading वेलायतमा गोर्खा भेटेरानहरूको भोक हडतालः समान अधिकार पहिलो शर्त
बैदेशिक रोजगारीः राज्यले लुकाएको तथ्य
रोजगारी मिल्ला तर घरवारै बिग्रियो भने के हुन्छ? रेमिट्यान्सले धनी भएका देश र समाजले बिछोडको पीडालाई तथ्याङ्कमा घटाउनु पर्छ भन्ने मान्यता बसालेका छैनन्। आम्दानी देखाउने तर समाजमा भएको नोक्सान वा क्षतिबारे तथ्याङ्कलाई किन मौन राखियो ?यसो हुनु नियतवश हो वा नवउदारवादको निकृष्टता? पछिल्लो समय, चितवनका सन्तोषले १३ वर्षसम्म ५५ डिग्री तापाक्रममा परिश्रम गरेर पठाएको सबै … Continue reading बैदेशिक रोजगारीः राज्यले लुकाएको तथ्य
सीमान्त . marginal 
One thought on “असमानता ,पर्यावरणिय संकट र अर्थशास्त्र”